19 maart 2021
Gastblog Thomas Kamphuis:
Uniek object uit de Vikingtijd

Van dit unieke object is er, naar mijn weten, geen tweede van dit type voorwerp bekend. Stijl technisch is de decoratie toe te schrijven aan de Noors-Gaelic, in het Engels wordt de term Hiberno-Norse gebruikt. In Ierland, Schotland – met inbegrip van de Hebriden en de Isle of Man leefden van de 9e tot de 12e eeuw een mengvorm van mensen met een Gaelic achtergrond en Noorse immigranten – viking, of anderszins. Deze immigranten vestigden zich in deze gebieden en maakten zich de cultuur eigen van de Gael en mengden zich hier tussen door te trouwen met deze bevolking. In wat wij nu, achteraf, de Vikingtijd noemen, onderscheidde dit gemengde volk zich in hun kunstuitingen alsook in hun vasthoudendheid.

16 december 2020
De vedel 7

De lyra uit Haithabu
Bij Schleswig in Noord-Duitsland werd op de plaats waar zich de Deense handelsplaats Haithabu (of Hedeby) bevond, het vrijwel compleet bewaard gebleven corpus van een snaarinstrument opgegraven. Het instrument is gevonden in de oever van een watertje dat dwars door de handelsnederzetting heen liep.

We zouden de vondst ervan eerder in Birka kunnen verwachten, de Zweedse handelsplaats die de meeste handelscontacten met het oosten had. Toch is het niet vreemd dat dit instrument speciaal in Haithabu werd gevonden, omdat de omstandigheden van de drassige en kleiige bodem er optimaal zijn voor de conservering van hout. Er zijn dan ook vele houten objecten in de ondergrond van de nederzetting opgegraven. Verreweg de meeste daarvan stammen volgens Sven Kalmring uit de negende eeuw, omdat hout uit de tiende eeuw hier veel slechter bewaard is gebleven. Daarmee is de lyra uit Haithabu de vroegste vondst van een strijkinstrument in West-Europa.

25 oktober 2020
De magie van de gehoornde Vikinghelm

Op deze herfstige dag mijmer ik over de hoorns die steeds maar weer op Vikinghelmen opduiken, ook al was deze versiering volledig onbekend bij dit woeste krijgsvolk. Al in de negentiende eeuw verschenen er in opera's Germaanse helden met gehoornde helmen, een beeld dat de filmindustrie in Hollywood maar al te graag overnam.
Hoorns zijn attributen van de duivel bij uitstek. Ze lijken overgenomen van de Griekse god Pan die half mens en half geit was en daarom hoorns had. Christenen hadden deze in hun ogen boemelende schuinsmarcheerder letterlijk gedemoniseerd en daardoor is het goed denkbaar dat het uiterlijk van Pan model stond voor dat van de duivel, compleet met hoorns.

Beeldje met een gehoornde helm uit de bronstijd, in de achttiende eeuw gevonden in het Deense Grevensvaenge.

We komen hoorns samen met slakken tegen als heidense symbolen in een kerkelijke lijst met afkeurenswaardige praktijken uit de achtste eeuw. Misschien moeten we de daarin gebruikte Latijnse begrippen voor hoorns en slakken niet materieel opvatten en eerder interpreteren als sikkels en spiralen. We vinden dit soort symbolen al op prehistorische megalieten afgebeeld. De spiraalvormige labyrinten in middeleeuwse kerken zouden kunnen teruggaan op dergelijke symbolen op altaren in heidense cultusplaatsen die oorspronkelijk op de plek van die kerken stonden.

20 september 2020
Tussen de bedrijven: een 'Tudor'-vedel

De afgelopen weken heb ik een kleine 'Tudor'-vedel gebouwd naar voorbeeld van de schamele resten van een van de twee originele strijkinstrumenten die tijdens de berging van het oorlogsschip de Mary Rose in Engeland letterlijk boven water kwamen. Dit schip, de trots van de Engelse koning Hendrik VIII, was in 1545 voor de Engelse kust bij Wight gezonken, maar de beide vedels zijn van een type dat een halve eeuw eerder in zwang was.

1 september 2020
Beam me up, Scotty

In een IJslandse saga doet een Noorse boerenschuur dienst als middeleeuwse transporter, zoals gebruikt in de sciencefictionserie Star Trek. In die schuur laten drie mannen zich van Noorwegen naar IJsland teleporteren. Beam me up, Scotty, pardon, Ingimund.

Toen Ingimund de schuur na drie nachten weer opende, stonden de Sami zuchtend op en klaagden over de zware tocht vol ontberingen die ze hadden ondernomen. Toch hadden ze zijn amulet gevonden. Maar door een bezwering die de sjamaan had uitgesproken, konden ze het beeldje niet te pakken krijgen. Het vloog steeds weg als ze in de buurt kwamen. Daarom raadden ze Ingimund aan zijn amulet zelf te gaan halen.

7 augustus 2020
De vedel 6

De bouw van een reconstructie
Voor een goed begrip van de gudok kan de bouw en vervolgens het bespelen van een reconstructie verhelderend werken. Daarom ging ik aan de slag met de details die Kolchin in zijn overzicht van opgegraven houten objecten heeft gepubliceerd. Aan de hand daarvan werkte ik een bouwtekening uit die als basis diende voor de bouw van de recontructie.

De bouwtekening van de reconstructie.

De gudok die model stond voor deze reconstructie is het exemplaar uit de late twaalfde eeuw van de opgravingssite Nerevsky. (inventaris nummer 17-19-859)

Het bootvormige corpus met een driehoekige kop is uit één stuk sparrenhout gesneden en heeft een kop met eenvoudige ingesneden patronen. Drie gaten waar de stemknoppen hebben gezeten maken duidelijk dat het instrument drie snaren heeft gehad. De uitgeholde klankkast was afgedekt met een dun bovenblad waarvan de dikte kan worden afgeleid uit de diepte van de sponning aan de voet van de kop.
Omdat het bovenblad niet bewaard is gebleven, is voor de reconstructie gebruik gemaakt van het blad van het instrument uit het midden van de veertiende eeuw, waarvan zowel het corpus als het bovenblad van sparrenhout is gemaakt. Dit instrument heeft een lengte van 300 mm en is dus kleiner. Het bovenblad heeft een dikte van 4 mm. Er zijn twee gaten in de vorm van een cirkelsegment in opgenomen met een lengte van 50 mm en een breedte van 13 mm.

De afgebouwde reconstructie, compleet gemaakt met stemknoppen, kam en eindknop, bespannen met darmsnaren.

De totale lengte van het instrument is 410 mm, de breedte is 115 mm en de dikte van het corpus (inclusief het bovenblad) is 60 mm. De wanden van de klankkast zijn gemiddeld 5 mm dik. De inhoud van de klankkast is 550 cc.
De kop heeft een lengte van 99 mm en een breedte van 73 mm. De hals heeft bij de insnoering een breedte van 33 mm. De drie gaten waar de stemknoppen in steken hebben een diameter van 7 mm. De hartafstand tussen de snaren is 18 mm.

Klik hier om een indruk te krijgen hoe de gestreken gudok klinkt. (Dit instrument is C4-C4-F4 gestemd.)

24 juli 2020
De vedel 5

Gudoks uit Veliky Novgorod
De meest complete resten van de snaarinstrumenten die door de opgravers als gudok werden aangeduid, werden in de jaren vijftig van de vorige eeuw op de archeologische site van Nerevsky in het centrum van Veliky Novgorod aan de Volchov opgegraven. De vroegste vondst, een fragment van de onderkant van een klankkast, dateert uit het midden van de elfde eeuw. (Moskou, Archeologisch Instituut van de Academie van Wetenschappen van de USSR, Novgorod inventarisnummer 23-29-775).

Een geheel bewaard gebleven corpus met stemkop werd gevonden in lagen van de late twaalfde eeuw. (inventarisnummer 17-19-859) Deze kwam tevoorschijn in een hoek van de resten van een huis, waarschijnlijk van een ambachtsman, gebouwd in de jaren 80 van de twaalfde eeuw, op het terrein van een landgoed op de kruising van de Velikaya Ulitsa en Kholopyya Ulitsa dat in 1211 afbrandde.

Compleet corpus
(no. 17-19-859)
en fragment klankkast
(no. 23-29-775).
(uit: Kolchin 'Novgorods oudheden')

Corpus en bovenblad. (no. 9-9-1876)
(uit: Kolchin 'Novgorods oudheden')

16 juni 2020
De vedel 4

Vondsten uit Veliky Novgorod
Bijzonderheden van de gudok zijn voor ons van belang, omdat ze een opvallende gelijkenis vertonen met de resten van verschillende muziekinstrumenten die in de bodem zijn gevonden in het nederzettingsgebied van Zweedse kolonisten bij het Ilmenmeer, 250 kilometer ten zuiden van Sint-Petersburg in het huidige Rusland. Vooral in de voormalige handelsnederzetting en centrum van de bont- en pelshandel die in Noordse saga's Holmgard genoemd wordt, het huidige Veliky Novgorod, werden meerdere bodemvondsten daterend vanaf de elfde tot de veertiende eeuw, aangetroffen.

Opgravingslocatie Troitsky in Veliky Novgorod met de resten van houten huizen.

Ook al zijn de overeenkomsten met de gudok frappant, de etnomusicoloog Ulrich Morgenstern is terughoudend om een verband tussen deze instrumenten aan te nemen.
Tussen de archeologische vondsten en de eerste gudoks die we in schriftelijke bronnen tegenkomen zit inderdaad een gat van enkele eeuwen, maar de opvallende overeenkomsten maken het desondanks aannemelijk dat er een verband is en de gudok is voortgekomen uit de opgegraven instrumenten.

Door een kind in berkenbast gekraste tekst en poppetjes.

De ondergrond van Veliki Novgorod herbergt een ware schat aan archeologische vondsten. Er zijn in de loop van de jaren vele duizenden objecten opgegraven. Dit komt door de zuurstofloze bodem van natte klei die vanwege de bijzondere samenstelling conserverend werkt voor zowel organische als metalen objecten. Van grote historische waarde zijn de meer dan 1000 aangetroffen teksten die gekrast waren in berkenbast die op rolletjes bewaard werden. De daarop aangetroffen zakelijke transacties, juridische kwesties, persoonlijke berichten, ‘boodschappenbriefjes’ en zelfs liefdesverklaringen geven een inkijk in een samenleving die op Scandinavische leest geschoeid was en gebaseerd was op langeafstandshandel.

30 mei 2020
De vedel 3

De gudok
De gudok is een oud Russisch strijkinstrument dat in verticale positie, rustend op het (meestal linker) bovenbeen werd bespeeld, terwijl de muzikant het instrument met de linkerhand bij de hals vasthield. Het werd op volkse dansfeesten gebruikt en voor het eerst in de zestiende eeuw in schriftelijke bronnen genoemd.
Het instrument bleef populair tot in de negentiende eeuw, maar werd uiteindelijk verdrongen door de viool en was sindsdien niet meer in gebruik. Er is van dit typische volksinstrument niet één recent exemplaar bewaard gebleven.
De gudok bestond uit een bootvormige, houten klankkast die uitgehold was, met een vlak bovenblad, waarin klankgaten zaten. Aan de korte, fretloze hals zat een vlakke kop met stemknoppen, waarin geen gat zit, maar een sleuf om de snaren vast te klemmen.
Het instrument was uitgerust met drie snaren die in één vlak lagen, zodat de strijkstok alle drie de snaren tegelijk raakte. Alleen op de eerste snaar werd een melodie gespeeld, de anderen dienden als bourdonsnaren. De melodiesnaar was een kwint hoger gestemd dan de beide bourdonsnaren die unisono of in octaaf gestemd waren.

Fresco uit de elfde eeuw in de Sint-Sofiakathedraal in Kiev van een muzikant die een peervormig strijkinstrument bespeelt.

Anders dan sommige latere uitvoeringen die met een toets werden uitgerust, werd de oorspronkelijke gudok bespeeld door de nagels van de vier vingers – hoewel de pink niet veel gebruikt werd – zijdelings tegen de melodiesnaar aan te drukken. Op die manier konden samen met de open snaar vijf tonen ten gehore worden gebracht. Dezelfde manier van spelen werd al toegepast op de Byzantijnse lyra. Volgens de Griekse auteur Theophylactus Simocatta zouden de Byzantijnen in de late zesde eeuw drie Slaven gevangen hebben genomen die een lyra bij zich hadden. In sommige afschriften van zijn verslag wordt dit instrument gusla genoemd. De gusle was een strijkinstrument dat Cosmas de Priester in de tiende eeuw in een donderpreek tegen de Bogumils in samenhang met wijn, dans en duivelse liederen noemde. Dit instrument wordt ook in de Codex Suprasliensis uit de elfde eeuw genoemd.

Deze lyraris bespeelt een Kretenzische lyra in het bergdorpje Anogeia op Kreta (foto Nelli Sougioultzoglou, 1939).

Mogelijk dat hier de gudok bedoeld werd. Anders dan dit instrument heeft de gusle een lange, smalle hals en een klankkast die met een schapenvel is bespannen. Dit instrument is op de Balkan en in andere Zuid-Slavische contreien nog altijd in gebruik.
Op een fresco uit de elfde eeuw in de Sint-Sofiakathedraal in Kiev is een muzikant te zien die een peervormig strijkinstrument tegen zijn schouder houdt die kenmerken van een gusle vertoont.
De gudok lijkt erg op de Kretenzische lyra, een instrumenten dat nog altijd op dezelfde manier worden bespeeld als de gudok. Ook de Bulgaarse gadulka vertoont veel overeenkomsten.

14 mei 2020
De vedel 2

De oostelijke route
In een opsomming van muziekinstrumenten die in Byzantium bespeeld werden, noemde de Perzische geograaf Ibn Chordadbe in de negende eeuw de lyra als strijkinstrument. Deze moet niet verward worden met het tokkelinstrument uit de klassieke oudheid dat eveneens lyra genoemd werd.

De Byzantijnse lyra had stemknoppen die door een vlakke kop naar voren staken. De melodiesnaar werd van opzij met de nagels bespeeld en niet door een vinger tegen een toets te drukken. Het instrument is afgebeeld op een Byzantijns ivoren kistje uit de late tiende of vroege elfde eeuw als een tweesnarig bootvormig instrument, met een lange, smalle hals, dat rechtop bespeeld werd.

Byzantijns ivoren reliëf van een gestreken lyra. (Florence, Museo Nazionale)

Strijkinstrumenten die van de Byzantijnse lyra zijn afgeleid, worden nog altijd bespeeld in Griekenland en andere landen van de Balkan, in Italië en Turkije, kortom in het gebied van het voormalige Byzantium. Deze instrumenten hebben gemeen dat ze zijn gemaakt uit een enkel stuk hout dat is uitgehold en gevormd tot een boot- of peervormige klankkast die uitloopt in een hals met een verbrede kop met naar voren stekende stemknoppen. In het bovenblad zijn twee D-vormige klankgaten opgenomen. In Rusland was tot in de negentiende eeuw de gudok in gebruik, een instrument dat nauw verwant is aan de Byzantijnse lyra en er vermoedelijk uit is voortgekomen.

28 april 2020
De vedel 1

Vorig jaar leidde mijn speurtocht naar de Germaanse lier tot de uitgave van het boek De lier van Trossingen. Daarin heb ik terloops de komst van strijkinstrumenten naar middeleeuws Europa aangestipt. Nu richt ik mijn aandacht op die vroege ontwikkeling van de verschillende strijkinstrumenten, verzameld in een vergaarbak met de naam 'de vedel'. Hoe is de verre voorloper van de viool in onze streken beland en hoe moeten we ons dat instrument voorstellen? Daarvan ga ik periodiek verslag doen op deze blogpagina. Deze verslagen worden verzameld op een aparte webpagina de vedel.

In Noordwest-Europa wordt al sinds mensenheugenis muziek gemaakt op allerlei instrumenten, zoals fluiten, hoorns, slag- en tokkelinstrumenten. Strijkinstrumenten werden echter betrekkelijk laat in onze streken geïntroduceerd. Wat voor instrumenten waren dat? En langs welke wegen kwamen die in Noordwest-Europa?
Om met die laatste vraag te beginnen. Er zijn aanwijzingen dat strijkinstrumenten langs twee routes naar Europa kwamen: een westelijke en een oostelijke route.
De Moren introduceerden de Arabische rabab op het Iberische schiereiland, terwijl de Noormannen de Byzantijnse lyra via hun handelsroutes in Oost-Europa vanuit Byzantium naar hun thuislanden in Scandinavië brachten. Kort gezegd ontstond uit de Arabische rabab in West-Europa de rebec, terwijl het Byzantijnse instrument zich in Oost-Europa tot de gudok ontwikkelde. Althans, dat is de werkhypothese waarmee ik aan de slag ga.

1 maart 2020
Lotharius en het coronavirus

Wat heeft de Frankische koning Lotharius met het coronavirus te maken? Helemaal niets. Toch is er wel een gemeenschappelijke factor en dat is de Italiaanse stad Piacenza.
In Noord-Italië zijn verschillende steden afgesloten van de buitenwereld om verspreiding van een nieuwe variant van het coronavirus tegen te gaan. Piacenza is een van de getroffen steden, een stad waar de oude pelgrimsroute naar Rome, de Via Francigena, de po kruist. Het is dezelfde plaats waar in de vroege middeleeuwen koning Lotharius II overleed als gevolg van een infectieziekte.

Afgietsel van het koninklijke zegel van Lotharius II.

De Frankische vorst was op weg naar het noorden. In Rome had de nieuw aangetreden paus Hadrianus II hem eindelijk toestemming gegeven van zijn wettige echtgenote te scheiden om met zijn geliefde concubine Waldrada in het huwelijk te kunnen treden. De kwestie had jarenlang voortgesleept en het zag er naar uit dat Lotharius dan toch eindelijk zijn zin zou krijgen. Aartsbisschop Hincmar van Reims, een fel tegenstander van de door Lotharius zo begeerde scheiding, schreef hierover:

En nu wordt Piacenza weer met een besmettelijke ziekte in verband gebracht, ook al wordt die nu veroorzaakt door een virus en niet door een eencellig organisme, zoals in de dagen van de onfortuinlijke Lotharius. De vorst werd begraven in de basiliek van Sint-Antonino, destijds net buiten de muren van de stad. Het huidige Romaanse kerkgebouw stamt uit de elfde eeuw en is een bezoek waard.

3 februari 2020
Vortigern en de brexit

Het heeft best nog wel lang geduurd voordat brexit een feit is geworden als je bedenkt dat Groot-Brittannië al in de vijfde eeuw werd overspoeld door immigranten. Volgens de Romeinse hofdichter Claudianus kwamen ze toen ook al met bootjes 'zoals de wind hen voortdreef'.
De Britten werden van alle kanten belaagd en vroegen wanhopig steun bij de Romeinse keizer. Die gaf niet thuis. Hij had al problemen genoeg, dus de Britten mochten het verder zelf uitzoeken. Dat deden ze dan ook door militaire hulp aan de bewoners van het vasteland van Europa te vragen. Volgens de Britse geestelijke Gildas - we zouden hem tegenwoordig tot de Tories rekenen - hadden ze daarmee 'wolven in de schaapskooi toegelaten'.

Begin van de pagina