Afgietsel van het koninklijke zegel van Lotharius II.

De Frankische vorst was op weg naar het noorden. In Rome had de nieuw aangetreden paus Hadrianus II hem eindelijk toestemming gegeven van zijn wettige echtgenote te scheiden om met zijn geliefde concubine Waldrada in het huwelijk te kunnen treden. De kwestie had jarenlang voortgesleept en het zag er naar uit dat Lotharius dan toch eindelijk zijn zin zou krijgen. Aartsbisschop Hincmar van Reims, een fel tegenstander van de door Lotharius zo begeerde scheiding, schreef hierover:

En nu wordt Piacenza weer met een besmettelijke ziekte in verband gebracht, ook al wordt die nu veroorzaakt door een virus en niet door een eencellig organisme, zoals in de dagen van de onfortuinlijke Lotharius. De vorst werd begraven in de basiliek van Sint-Antonino, destijds net buiten de muren van de stad. Het huidige Romaanse kerkgebouw stamt uit de elfde eeuw en is een bezoek waard.

3 februari 2020
Vortigern en de brexit

Het heeft best nog wel lang geduurd voordat brexit een feit is geworden als je bedenkt dat Groot-Brittannië al in de vijfde eeuw werd overspoeld door immigranten. Volgens de Romeinse hofdichter Claudianus kwamen ze toen ook al met bootjes 'zoals de wind hen voortdreef'.
De Britten werden van alle kanten belaagd en vroegen wanhopig steun bij de Romeinse keizer. Die gaf niet thuis. Hij had al problemen genoeg, dus de Britten mochten het verder zelf uitzoeken. Dat deden ze dan ook door militaire hulp aan de bewoners van het vasteland van Europa te vragen. Volgens de Britse geestelijke Gildas - we zouden hem tegenwoordig tot de Tories rekenen - hadden ze daarmee 'wolven in de schaapskooi toegelaten'.

27 oktober 2019
Duivelse dansen

Zang en dans zijn onverbrekelijk met de mensheid verbonden. Van oudsher werd er gedanst bij belangrijke gebeurtenissen of als er wat te vieren was. Het gaf gemeenschapszin en werkte daardoor stabiliserend voor groepen in de samenleving. We vinden dansende figuren al op prehistorische rotstekeningen, maar ook op Bourgondische riemgespen of op de lier van Trossingen uit de zesde eeuw.

Dans kon tot vermaak dienen, maar had vooral een rituele betekenis. Sommigen konden met dans in extase geraken en zo loskomen van de profane wereld om in het cultische op te gaan. In de IJslandse Saga van Bósi en Herraud speelde de bard Sigurd zo betoverend op zijn hörpu dat de aanwezigen tijdens een bruiloft als bezetenen begonnen te dansen en er hoofddeksels en allerlei voorwerpen in het rond vlogen. Een geestelijke verhaalde in zijn Geschiedenis van Noorwegen hoe een sjamaan van de noordelijke Saami een kleed uitspreidde en erop begon te dansen tot hij in extase op de grond viel, 'zwart als een Ethiopiër en schuimbekkend als een krankzinnige'.
Deze middeleeuwse taferelen doen denken aan de extatische dans van hedendaagse Centraal-Aziatische sjamanen of West-Afrikaanse dansers die in trance raken door het opzwepende (poly)ritme van allerlei percussie-instrumenten. Op de slavenplantages in het zuiden van de Verenigde Staten gold een verbod op de ‘duivelsdrums’ die met hun funky music demonen zouden oproepen.

Ook in de vroege middeleeuwen werd het dansen als een door de duivel ingegeven zonde veroordeeld. Geestelijken klaagden over feestelijke bijeenkomsten, waarbij gedanst en gezongen werd. Er werden op heiligendagen optochten gehouden, waarbij er ‘duivelse’ sprongen gemaakt werden en ‘schandalige en onzedelijke liederen’ werden gezongen, terwijl dit juist momenten van bezinning en gebed moesten zijn. Misschien is de springprocessie van Echternach een relict van dit 'liederlijke gedrag'.

Soms werd er, in navolging van de eerste christenen, zelfs in de kerk gedanst. In de zesde eeuw trok Caesarius van Arles in een preek van leer tegen 'de ellendelingen die als christenen kerken bezochten en er niet voor terugdeinsden in diezelfde kerken als heidenen te dansen en te springen'.
Maar de dans is zo intens met de menselijke natuur verweven, dat kerkelijke vermaningen weinig hebben uitgericht. Nog rond 1200 beschreef Gerald van Wales hoe het volk bij de kerk en het kerkhof danste en zong, waarbij iedereen in extase woest overeind sprong. Nadat ze weer tot zichzelf waren gekomen, waren de mensen verbaasd over hun eigen handelen.

25 september 2019
Vrouwen op de middeleeuwse barricades

Na me maandenlang als een kluizenaar met mijn laptop in mijn schrijvershol te hebben opgesloten, is het dan toch eindelijk zover. Lof en laster, vrouwen in de vroege middeleeuwen, de vrucht van mijn noeste arbeid, ligt in de boekhandel.

Vele middeleeuwse teksten moest ik doorworstelen op zoek naar de weinige passages die wat over vrouwen te zeggen hebben. En dat was meestal niet zo fraai. Het grootste deel van de overgeleverde bronnen zijn door geestelijken opgesteld, monniken die weinig met vrouwen ophadden. Ze vonden vrouwen wispelturige wezens die maar beter hun mond konden houden en zich door mannen moesten laten leiden. Daarmee gaven ze het ronduit vrouwonvriendelijke standpunt van de kerk weer.
De kerk had grote invloed op de vroegmiddeleeuwse - vanouds toch al patriarchale - maatschappij en dat had diepgaande gevolgen voor de positie van de vrouw. Formeel was zij ondergeschikt aan haar vader of haar echtgenoot. Toch waren er in deze samenleving vrouwen die zich wel degelijk lieten gelden. We komen allerlei strijdlustige vrouwen tegen, van de legendarische Amazones, die volgens Romeinse geschiedschrijvers met de Germanen meevochten, tot de daadkrachtige Adela van Hamaland, die het rond de eerste millenniumwisseling tegen een mannenwereld opnam. In de tussenliggende periode komen we vele standvastige vrouwen tegen die op een geheel eigen wijze invulling aan hun bestaan gaven.

Deze verscheidenheid maakt duidelijk dat er van deze individuele vrouwen niet zonder meer een eenduidig beeld kan worden geschetst. Naast weerbare vrouwen die zich tegen hun beknotting verzetten, waren er in de ogen van sommigen ook dwaze vrouwen die met magie de bovennatuurlijke wereld beïnvloedden, maar er waren ook volgzame vrouwen die hun echtgenoot altijd terzijde stonden, soms zelfs tot in de dood. Kortom, dé vroegmiddeleeuwse vrouw bestaat niet.

2 augustus 2019
Vroegmiddeleeuwse weermakers

De hitte van vorige week deed me verlangen naar onweermakers die een verkoelende bui hadden kunnen brengen. We hebben helaas niet veel van hen gemerkt, maar in de vroege middeleeuwen werden ze nogal eens tegen betaling overgehaald het weer te beïnvloeden. Want er bestond een breed gedragen volksgeloof dat tempestarii of stormopwekkers met hun toverkunsten slecht weer konden veroorzaken. Hagel en storm konden grote gevolgen hebben voor de oogst en daarmee direct voor de voedselvoorziening.

De weermakers zouden voor het opwekken van een storm een vergoeding krijgen van de opvarenden van mythische schepen die zich door de lucht voortbewogen en over de wolken gleden. Op deze schepen werden de door de storm rondvliegende oogsten binnengehaald en naar het land Magonia (‘het magische land’) gevoerd. Daarom stond het volk een deel van de oogst aan tempestarii af, in de hoop dat die hun bezweringen juist zouden gebruiken om het slechte weer te voorkomen.

Dit volksgeloof werd uitgebreid beschreven door bisschop Agobard van Lyon die in de vroege negende eeuw een verhandeling schreef met de titel Boek tegen het bedenkelijke volksgeloof betreffende hagel en donder. Daarin fulmineerde hij tegen deze magische praktijken om het weer te beïnvloeden. Hij probeerde het in zijn ogen irrationele volksgeloof te weerleggen door Bijbelteksten aan te halen, waaruit zou moeten blijken dat het weer slechts door God gecontroleerd werd. Bovendien voerde hij aan dat niemand ooit getuige was geweest van de kunsten van tempestarii. Volgens hem was het beter tot God te bidden dan op weermakers te vertrouwen.
Met die gedachte en met de magische kunsten van het KNMI troosten we ons dan maar bij de volgende hittegolf.

9 juli 2019
Lof en laster - Vrouwen in de vroege middeleeuwen

Op deze pagina kwamen al meerdere vrouwen van formaat uit de vroege middeleeuwen voorbij. In mijn nieuwe boek Lof en laster - Vrouwen in de vroege middeleeuwen staan er nog veel meer.

Het was een hele worsteling om dit boek bijtijds af te krijgen, maar het is gelukt. Eind september ligt er een stevige paperback in de boekwinkel, mooi op tijd voor oktober, maand van de geschiedenis met het thema zij/hij. Dat is ook één van de thema's van het boek dat vooral handelt over de sociaal-culturele aspecten van het vrouw-zijn, hun positie in de samenleving, hun identiteit en de kenmerken die aan hen werden toegeschreven.

Wie de situatie van de vroegmiddeleeuwse vrouw wil ontrafelen, moet de samenleving in zijn geheel overzien om haar omstandigheden daarin te doorgronden. Haar positie kan alleen maar in de sociale context van haar tijd beoordeeld worden, in een wereld waarin vrouwen met mannen samenleefden. Daarom is in veel gevallen ook de situatie van de man relevant om die van de vrouw te kunnen begrijpen.

Op het eerste gezicht lijkt zich in de geschreven bronnen een volledig door mannen gedomineerde samenleving af te tekenen. Daardoor heeft de geschiedenis vrouwen uit de vroege middeleeuwen het krachteloze imago opgespeld dat ze bij het bekleden van belangrijke posities zelden een prominente rol speelden. Ik laat in mijn boek zien dat dat beeld niet terecht is.

9 mei 2019
Honderd jaar vrouwenkiesrecht in Nederland

Vandaag is het precies honderd jaar geleden dat er in de Tweede Kamer besloten werd dat het algemene kiesrecht voortaan ook voor vrouwen zou gelden. Dat besluit werd niet zonder slag of stoot genomen. Jarenlang waren vrouwen de straat opgegaan om voor hun rechten te strijden. Hun boegbeeld was Aletta Jacobs, voorzitter van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Zij is daarom hét symbool van de vrouwenbeweging geworden.
Oorspronkelijk stelde de wet een ondergrens aan het inkomen van een stemgerechtigde. Aletta Jacobs voldeed als arts - de eerste vrouwelijke in Nederland - aan die voorwaarde en eiste daarom haar recht om te stemmen op. Daartoe had ze een actie op touw gezet, samen met haar vriendinnen, de auteur en vertaalster Titia van der Tuuk en de lerares Elise Haighton, die zij kende van de vrijdenkersvereniging De Dageraad. Hun actie had vooralsnog geen succes, het zou nog vele jaren duren voordat vrouwen mochten stemmen.

Titia van der Tuuk (1854-1939), voorvechtster van het eerste uur van het vrouwenkiesrecht.

Trouwe lezers van mijn blog weten dat ik al geruime tijd werk aan een boek over de positie van de vrouw in de vroege middeleeuwen. Op dit moment leg ik de laatste hand aan dit boek dat in het najaar zal uitkomen onder de titel Lof en laster - Vrouwen in de vroege middeleeuwen. Daarin is te lezen dat veel problemen waar voorvechtsters van de vrouwenbeweging tegenaan liepen - en nog altijd lopen - eeuwen geleden al bestonden. Het boek wordt dus op een goed moment gepubliceerd.
Er zijn echter nog een paar lijntjes die mij met Aletta Jacobs en haar strijd verbinden en dat zijn haar vriendinnen. Vrijdenkster, feministe, pacifiste, atheïste, geheelonthouder en vegetariër Titia van der Tuuk is een zielsverwant van mij en bovendien (verre) familie. Elise Haighton publiceerde onder de pseudoniemen Hroswitha en Brunhilde. Daarbij heeft zij zich laten inspireren door twee middeleeuwse vrouwen die hun onafhankelijkheid etaleerden. De productieve en erudite schrijfster Hrotswitha van Gandersheim en de bepantserde en zwaardvechtende Brunhilde, het legendarische archetype van de Germaanse Amazone, figureren allebei in mijn toekomstige boek.

18 april 2019
De harp van Trossingen?

Tijdens het Vikingfestival in het pinksterweekeinde wordt het boek De lier van Trossingen - Heroïek in de vroege middeleeuwen gepresenteerd in het openluchtmuseum PreHistorisch Dorp in Eindhoven.
De voorzijde van het boek prijkt al op de websites van online-boekverkopers met een afbeelding van een ... harp. Foutje, het boek wordt zoals op dit plaatje te zien is. Met een lier. En zo hoort het.

7 april 2019
Vrouwen van formaat: Sigrid de Hoogmoedige

Sigrid was als rijke weduwe van de Zweedse koning een aantrekkelijke huwelijkskandidaat. Geen wonder dat verschillende koningen haar het hof maakten. Dat ging hun bepaald niet glad af. Stuk voor stuk liepen ze een blauwtje, of erger nog, moesten ze hun avances met de dood bekopen. Het bezorgde Sigrid haar bijnaam 'de Hoogmoedige'.

Ze voerde twee vrijers dronken en liet ‘s nachts hun verblijf met hen erin platbranden. Ze zei dat ze op deze manier 'koninkjes' er vanaf wilde houden haar te bezoeken om haar ten huwelijk te vragen.
Een derde koning, Olaf Tryggvason, had meer succes. Toen echter bleek dat de gouden armband die hij haar gegeven had nep was en haar verloofde eiste dat Sigrid zich liet dopen, was de boot aan.

‘Waarom zou ik met een verlepte oude vrouw, een heidense feeks trouwen?’ en hij sloeg haar met de handschoen in haar gezicht. Vervolgens zei Sigrid: ‘Dit betekent je dood!’

Uiteindelijk zou de doortastende koningin toch hertrouwen. Ze zette haar nieuwe echtgenoot, de Deense koning Svein Vorkbaard, voortdurend aan tot oorlog tegen Olaf Tryggvason die haar zo beledigd had. Ze kreeg haar zin toen een alliantie van Zweedse en Deense troepen haar vijand in een beruchte zeeslag versloeg. Olaf sprong overboord van zijn beroemde langschip De Lange Slang. Hij verdronk liever dan in handen van zijn vijanden te vallen om aan de genade van de wraakzuchtige Sigrid de Hoogmoedige te zijn overgeleverd.

Sigrid liet zich bepaald niet door mannen de les lezen en daarmee zouden we haar als een feministe avant la lettre kunnen beschouwen. Dit jaar nog noemde paus Franciscus feministes 'macho's met een rok aan'. Als de paus en Olaf Tryggvason tijdgenoten waren geweest, dan zouden ze het waarschijnlijk heel goed met elkaar hebben kunnen vinden.

28 februari 2019
Vrouwen van formaat: Olga van Kiev (2)

In 955 reisde Olga met haar gevolg naar Constantinopel waar ze een ontmoeting had met de Byzantijnse keizer Constantijn VII. Toen hij zag hoe mooi ze was, zei hij: 'Je bent het waard om met ons in deze stad te regeren.' In feite deed hij haar daarmee in bedekte termen een huwelijksaanzoek. Ze had zijn woorden goed begrepen en antwoordde: 'Ik ben een heidense vrouw, maar ik wil me wel laten dopen, mits dat door jou gebeurt.' En dus doopte de keizer haar, waarop hij met haar wilde trouwen. Maar Olga antwoordde: 'Hoe kun je nu met mij trouwen, terwijl je me zelf gedoopt hebt en me jouw dochter genoemd hebt?' De keizer moest dat wel toegeven. 'Je bent me te slim af, Olga.' Hij gaf haar vele geschenken en liet haar gaan. Tot zover de Slavische Nestorkroniek die zich laat lezen als een Scandinavische saga.

Het bezoek van Olga aan de Byzantijnse keizer en haar doop.

Haar bezoek aan Constantinopel is ook in de Byzantijnse bronnen terug te vinden, maar over haar doop wordt niet gerept. We vinden daarin trouwens ook niets over een huwelijksaanzoek. Wel wordt haar bezoek aan de keizer in detail beschreven. Olga en haar vrouwelijke gevolg werd door de keizerin en de vrouwen van de Byzantijnse aristocratie ontvangen. Tijdens het banket zat ze niet aan de keizerlijke tafel, maar wel in dezelfde ruimte. Pas toen het nagerecht opgediend werd, mocht ze in een speciale eetkamer met de keizerlijke familie samen zijn. Tijdens een ander banket dineerde zij en haar dames met de keizerin, terwijl de mannen van haar gezelschap afzonderlijk bij de keizer zaten.

Het is duidelijk dat de hoge positie van Olga in haar eigen land volledig geaccepteerd was, maar dat het Byzantijnse hof moeite had met een onafhankelijke vrouw die het opnam tegen een heersende elite die volledig uit mannen bestond.
Olga trad op als een soevereine vorstin in een Slavisch/Scandinavische heidense wereld die in de eerste plaats verdeeld was in sterken en zwakken en niet zozeer in mannen en vrouwen. In het christelijk-mediterrane Byzantijnse Rijk daarentegen lag dat anders en werd haar verheven positie niet geaccepteerd.

18 februari 2019
Vrouwen van formaat: Olga van Kiev (1)

In de Slavische Nestorkroniek, een compilatie uit de elfde eeuw van oudere annalen en kronieken, komen we een vrouw tegen die Helga heette, maar in deze kroniek Olga genoemd wordt. Zij toonde niet alleen initiatief waardoor ze de geschiedenis naar haar hand zette, maar heerste ook als soevereine vorstin over Kiev. Olga wordt beschreven als echtgenote van Igor, zoon van de Noormannenaanvoerder Rurik, en daarmee kan ze zowel van Scandinavische als Slavische afkomst geweest zijn.

Olga neemt wraak op de Drevljanen.

Nadat haar man in 945 door opstandelingen van de Slavische Drevljanen gedood was, terwijl haar zoon nog minderjarig was, speelde zij een voorname rol op het politieke toneel. Ze nam wraak door vijfduizend Drevljanen bij de grafheuvel van haar man te laten executeren. Deze weduwe was bepaald niet kleinzielig aangelegd. Gezanten van de opstandelingen die ze verantwoordelijk voor de dood van haar man hield, liet ze levend begraven. Anderen werden in het badhuis verbrand en een laatste groep werd dronken gevoerd en daarna gedood.

Vervolgens trok ze tegen de opstandige Drevljanen ten strijde en belegerde hun stad Iskorosten, het huidige Korosten ten westen van Kiev. De belegerden wilden wel tribuut betalen, maar vreesden haar wraak. Olga eiste drie duiven en drie mussen per huis. Toen ze die gekregen had, gaf ze opdracht aan ieder dier een klein zakje met zwavel te binden en hen 's nachts los te laten. De vogels vlogen naar hun nesten terug, de duiven naar hun til, de mussen onder de dakranden van de huizen. Zo vloog alles in de brand en bleef er niets gespaard. Door de vele brandhaarden was de brand niet te blussen.

Olga reisde naar Novgorod en begon er belastingen te innen. Op de Msta, een belangrijke vaarroute, werd een tol ingesteld en langs de Loega inde ze jaarlijks tribuut. Veel sporen van haar, zoals door haar geïnitieerde grenstekens, jachtgronden en belastingdistricten zijn nog overal in het land te vinden. Nadat ze deze maatregelen getroffen had, keerde ze naar haar zoon in Kiev terug om met hem in harmonie samen te werken.

21 januari 2019
De lier van Trossingen 8

Strijkinstrumenten die we van afbeeldingen vanaf de elfde eeuw kennen, hadden getokkelde voorgangers van gelijke vorm en bouwwijze. Met de toen uit de Oriënt overgewaaide strijkstok werden de bestaande tokkelinstrumenten gestreken.

Muzikanten die koning David begeleiden met een lier en een vedel op een miniatuur in een Zuid-Duits handschrift uit de twaalfde eeuw. (Bibliotheca Vaticana, Rome)

Strijkinstrumenten, zoals de vedel, waren in de twaalfde eeuw over heel Europa verspreid. Met de komst van de strijkstok werd ook de lier tot strijkinstrument omgevormd. We kunnen deze gestreken variant zien als het eindstadium van de Germaanse lier. In veel gevallen werden gestreken lieren voortaan van een hals voorzien. Hoewel bij dergelijke instrumenten de armen overbodig zijn - de hals nam de verbindende functie tussen het corpus en het juk over - bleef de ouderwetse liervorm met hals én armen nog honderden jaren in gebruik. Een bekend voorbeeld is de crwth, een gestreken lier met een hals en armen die in Wales tot in de 18de eeuw bespeeld werd en tegenwoordig met gereconstrueerde instrumenten een opleving ondervindt.
Bij varianten van lieren waarbij de armen wel werden weggelaten, zijn de schouders van de klankkast soms hoekig als rudiment van de verdwenen armen van de vroegere lier. Een lier die met een hals is uitgerust en waarvan alleen de rechter arm is weggelaten op een vroeg twaalfde-eeuws miniatuur uit een Noord-Italiaans psalter lijkt een verbindende schakel tussen de vroegmiddeleeuwse lier en de laatmiddeleeuwse vedel. Bij de vedel is van de oorspronkelijke lierarmen helemaal niets meer te bespeuren.

Vanaf het moment dat de lier als strijkinstrument gebruikt werd, raakte de getokkelde variant snel uit beeld. Nadat de typisch Germaanse lier als aristocratisch instrument van het toneel verdwenen was, namen lagere sociale klassen gestreken lieren op in hun eigen muziektraditie. Vanaf de elfde eeuw kwamen in heel Europa strijkinstrumenten als de vedel in zwang. Binnen het verspreidingsgebied van de Germaanse lier bleef dit instrument alleen in het westelijke deel van Scandinavië nog tot in de veertiende eeuw gehandhaafd, waar deze nog een tijdlang met een strijkstok bespeeld werd.
In Noordwest-Europa raakte de lier in onbruik, maar daarbuiten, in Finland en Estland, zijn latere varianten tot in de twintigste eeuw in gebruik gebleven. Ook in Oost-Afrika worden nog altijd lieren bespeeld die doorgaans net als de klassieke lyra een komvormige klankkast hebben. Een van de bekendste is de endongo als begeleidingsinstrument van lofzangers van de Ugandese Baganda. In Eritrea en Ethiopië is de traditionele krar, een trapeziumvormige lier, nog altijd populair.

Sinds de late middeleeuwen wordt onder een lier ook wel een draailier verstaan. Dit instrument, dat met een wiel en een toetsenbord is uitgevoerd, heeft echter helemaal niets met de klassieke en de vroegmiddeleeuwse lier te maken.

31 december 2018
Weerbare en eerbare vrouwen - de vrouw in de vroege middeleeuwen

Nog een paar uurtjes en dan is het 2019. Dan is het precies honderd jaar geleden dat er in Nederland vrouwenkiesrecht werd ingevoerd. Volgens de site van de Tweede Kamer was Nederland daar relatief vroeg mee. Dat mag je wel een gotspe noemen na de vele eeuwen waarin vrouwen achtergesteld zijn.

Tekening van een fragment van een stenen kruis in Kirk Michael op het eiland Man, waarop een vrouw is afgebeeld die een staf vasthoudt.

We leven in een maatschappij die, althans formeel, gelijkheid van de vrouw nastreeft. Vanuit dat perspectief zouden we het middeleeuwse beeld van vrouwen als een soort gemankeerde mannen antifeministisch kunnen noemen. Elementen uit middeleeuwse wetgeving hebben het evengoed tot in onze dagen volgehouden. Vrouwen werden pas halverwege de vorige eeuw handelsbekwaam en het eerstgeboorterecht met betrekking tot een troonsopvolging gold pas sinds de jaren tachtig ook voor vrouwelijke leden van het koninklijk huis. En nog altijd is vrouwenemancipatie niet 'af'.
Achterstelling van de vrouw komt voort uit een diepgewortelde denkwijze, waarvan de herkomst vele eeuwen achter ons ligt. De geschiedenis van de vrouw in de vroege middeleeuwen laat zien dat sommige aspecten van de verhouding tussen de seksen toen ontstaan zijn.

Aan zo'n geschiedenis ben ik nu bezig. Na de zomer, nog voor voor de Maand van de Geschiedenis die als thema Zij/hij heeft over de verhoudingen tussen de seksen, moet mijn boek over vrouwen in de vroege middeleeuwen in Noordwest-Europa uitkomen. Daarin schets ik niet alleen een beeld van vrouwen in die periode, hun positie, hun rol in de samenleving, maar laat ik ook zien dat wij tegenwoordig een heel andere opvatting hebben over genderverschillen. We kunnen onze zienswijze niet zonder meer projecteren op wat we in vroegmiddeleeuwse bronnen over vrouwen lezen.
Ik moet nog flink wat werk verzetten. De speurtocht naar vrouwen die vaak onzichtbaar zijn in vroegmiddeleeuwse bronnen en het achterhalen van de sociale werkelijkheid die er achter die bronnen schuilgaat is een hele klus. Maar wel een boeiende klus.

Een goede jaarwisseling en een mooi 2019.

9 december 2018
De lier van Trossingen 7

Aan het begin van de tiende eeuw werd de Angelsaksische edelman Dunstan geboren in het koninkrijk Wessex in het zuidwesten van Engeland. Hoewel hij leek voorbestemd om geestelijke te worden - zijn ooms waren (aarts)bisschop van Canterbury en Winchester - trad hij als jongeman in dienst aan het hof van koning Aethelstan. Daar speelde de jeugdige hoveling voor iedereen die zijn kunsten horen wilde. Hij was het gewend om zijn lier voor dat doel bij zich te dragen. Dunstan speelde voor de koning 'die vermoeid was vanwege aardse beslommeringen'. We kunnen hierin de topos van de harpspelende David herkennen die de vermoeide koning Saul moest opmonteren.

Koning David bespeelt een lier. Miniatuur uit het Egbert Psalter, in de tiende eeuw vervaardigd in de abdij van Reichenau.

Het was zijn gewoonte de geesten van anderen met muziek te verlichten van de besognes van het aardse bestaan. Hij stimuleerde de hemelse klanken, zowel met zijn zoete woorden (soms in zijn moeders taal, soms in een andere, die hij afwisselde met muzikale melodieën), als met de door hem voortgebrachte harmonieuze muziek.

Volgens zijn biograaf hield Dunstan van oude heidense verhalende liederen. Vermoedelijk kon hij putten uit de bibliotheek van de koning die als hoeder van kunsten en wetenschappen bekend stond.

Dunstan werd van het hof verbannen toen hij in een hofintrige verstrikt raakte. Mensen uit zijn omgeving hadden een complot tegen de koning gesmeed en Dunstan werd slachtoffer van hun kuiperijen. Hij werd ervan beschuldigd dat hij geen vrome liederen bijeen had gebracht, maar enkel wellustige oude heidense teksten. Hij zou een archief van lichtzinnige liederen met verhalen en bezweringen hebben bijgehouden. Zijn liefde voor verhalende oude teksten werd als het bedrijven van zwarte magie uitgelegd en zo tegen hem gebruikt.
Dunstan vertrok naar zijn oom, de bisschop en Winchester, en werd tot priester gewijd. Hij trok zich terug in de abdij van Glastonbury, waar hij in het scriptorium werkte en het uiteindelijk tot abt zou schoppen. In 959 werd hij tot aartsbisschop van Canterbury gewijd en was sindsdien een invloedrijke persoonlijkheid in kerkelijke en bestuurlijke kringen. In 988 overleed hij en werd in de kathedraal van Canterbury bijgezet.

Dunstan vervulde tijdens zijn bewogen leven verschillende rollen, maar de liefde voor muziek heeft hij altijd gehouden. Die verbondenheid behield hij zelfs na zijn dood, want na zijn heiligverklaring werd hij onder meer schutspatroon van de muzikanten.

5 november 2018
Rouwbeklag

We hebben net Allerzielen achter de rug en de blaadjes vallen weer van de bomen. Dus is het weer eens tijd om even te somberen over het onherroepelijke einde dat ons allen zal treffen. Tegenwoordig staan we daar niet dagelijks bij stil, maar vroeger werden mensen met een memento mori herinnerd aan hun sterfelijkheid.

Merovingische sarcofagen tijdens een opgraving in Noisy-le-Grand ten oosten van Parijs.

Vooral archeologen en historici komen voortdurend in aanraking met de vergankelijkheid van het menselijke bestaan. Neem nu het begrafenisritueel in de vroege middeleeuwen. Daar kun je boeken mee vullen. De begeleiding van een dode naar het graf is een gebeurtenis waaraan overal ter wereld diverse rituelen verbonden zijn. Hoewel er per cultuur allerlei verschillen bestaan, komen een aantal elementen, zoals de dodenwake en een uitgebreid scala aan gebruiken tijdens de begrafenis, steeds weer terug. Dat was ook zo in de vroege middeleeuwen. Het is dus niet vreemd dat er toen buiten de officieel door de kerk voorgeschreven rituelen allerlei gebruiken rond begrafenissen waren. Die komen we tegen in werken over canoniek recht, zoals die van Burchard van Worms, waarin door hem als zondig beschouwde praktijken worden opgesomd.

Heb je ooit een dodenwake bijgewoond, waarbij de lichamen van christenen door heidense rituelen omgeven worden, en heb je daar duivelse gezangen gezongen, en heb je dansen uitgevoerd zoals de heidenen door toedoen van de duivel kunnen bedenken, en heb je daar gedronken en gelachen alsof je, zonder enige vroomheid of liefde, blij was met de dood van je broeder?

Al die zingende, dansende, lachende en drinkende nabestaanden doen inderdaad vermoeden dat zij weinig met de overledene op hadden. Maar dat is niet waar. In werkelijkheid waren de rouwbetuigingen heel heftig en kon de verslagenheid tot merkwaardige taferelen leiden. Soms sloegen vrouwen garenkammen, waarmee ze wol hekelen, boven de opgebaarde dode tegen elkaar. Een enkele keer werd het uiterlijk van de overledene veranderd door diens haren uit te rukken of af te knippen. Ook konden de kleren verscheurd worden of kon zelfs het gezicht verminkt worden. Misschien kan het afgeknipte haar dat in een graf in het Groningse Ezinge werd gevonden met dit gebruik in verband worden gebracht.

Rouwbeklag is van alle tijden.

19 oktober 2018
Te koop: Het Langhuys

Altijd al het jachtige leven in de drukke stad willen ontvluchten? Dan is deze bijzonder aantrekkelijke vrijstaande villa, 'Het Langhuys' met een heerlijk uitzicht, in een rustige, kindvriendelijke omgeving op een zeer ruim perceel met blijvend vrij uitzicht met volop privacy en meer dan voldoende parkeerruimte beslist iets voor u. Dit doordachte en met mooie materialen gerealiseerde pand straalt absolute allure uit.

Voorbeeld van hoe uw droomwoning eruit zou kunnen zien'.

In de zeer royale en stijlvolle living is een ruime open keuken met kookeiland en romantische open haard, alsmede een sfeervolle zitkuil te vinden. De vele authentieke elementen maken dat u zich snel thuis zult voelen in dit fantastische rietgedekte object dat volledig uit duurzame materialen is opgetrokken. De rieten kap en de lemen wanden staan borg voor een energiezuinige en natuurlijke beleving. In het stalgedeelte is ruimte voor vier auto's. Bovendien is er voldoende ruimte voor bijvoorbeeld een kantoor of fitness.
In de fantastische tuin bevinden zich diverse bijgebouwen, een eigen waterput en er is meer dan voldoende ruimte voor een eigen moestuin en een weide voor het paard van uw dochter. Een van de bijgebouwen, 'de Hutkom', is verdiept aangelegd, zodat u uw wijnvoorraad op perfecte temperatuur kunt bewaren. Andere gebouwen met hun eigen harmonieuze uitstraling zijn zeer geschikt voor een praktijk aan huis, een gastenverblijf of een speelruimte voor de kids.
En de prijs voor dit fantastische object? Die valt reuze mee. U heeft slechts een klein bosperceeltje met wat mooie rechte bomen nodig, wat bijlen en dissels en een groepje vrienden en bekenden om u te helpen bij het bouwen.
(Met dank aan Funda voor de vele holle clichés.)

6 oktober 2018
De lier van Trossingen 6

Muziekinstrumenten hadden in de vroege middeleeuwen een bijzondere betekenis met een eigen sociale functie, symboliek en terminologie. Instrumenten waren vaak aan bepaalde maatschappelijke groepen gebonden en dat gold zeker voor de lier die bij de Germanen het belangrijkste begeleidende snaarinstrument was. Bij liederen kwam de lier in beeld, bij uitstek hét begeleidingsinstrument voor zangers.

Resten van beide armen en het juk, inclusief stemknoppen, van de lier uit het grafschip van Sutton Hoo. (Londen, British Museum)

Snaarinstrumenten worden in vele culturen geassocieerd met aristocratische muziek. Dat geldt al voor de oudst bekende lieren uit Mesopotamië die in aristocratische of koninklijke grafkamers gevonden zijn. Ook in het Germaanse gebied tekent zich bij de elite een muzikale traditie af, waarbij het lierspel een belangrijke rol speelde. Daarom is het geen toeval dat de dichter van Beowulf bij zijn beschrijving van de vreugde in de zaal geen ander instrument dan de lier noemde.

In de zesde eeuw vroeg volgens Procopius, die de Romeinse oorlogen tegen de Germaanse Vandalen heeft beschreven, hun verslagen koning Gelimer van de Vandalen aan zijn overwinnaars een lier. 'De koning bracht zijn tijd door met gezang en snarenspel. Hij had een lied over zijn eigen val geschreven die hij onder geweeklaag wilde voordragen. Hij had daarvoor een lier nodig om zichzelf te begeleiden.'

Het is waarschijnlijk geen toeval dat de Oost-Engelse graven waarin lieren werden aangetroffen zich op minder dan één dagreis van de koninklijke centra Rendlesham, Sutton Hoo en Snape bevonden. De 'koning' uit het scheepsgraf van Sutton Hoo moet zelf gezongen hebben of op zijn minst een beschermer van de zangkunst zijn geweest. De lier was een koninklijk instrument, het attribuut van koning Hrothgar in Beowulf. De hoge sociale status van het edele instrument wordt bevestigd door afbeeldingen met eigentijdse instrumenten waarop een lierspelende koning David vanaf de achtste eeuw werd weergegeven.
Die afbeeldingen maken ook duidelijk dat het niet vreemd was dat een koning zelf een muziekinstrument bespeelde. De bijbelse koning zal de Germaanse bevolking hebben aangesproken als gecultiveerde krijgsheer die zijn lier, het aristocratische instrument bij uitstek, bespeelde. Misschien behoorde het lierspelen tot de opvoeding van adellijke knapen.

18 september 2018
Basina die de koning een blauwtje liet lopen

In de vroege middeleeuwen namen mannen het initiatief. Zij vroegen vrouwen ten huwelijk, niet andersom. Des te opmerkelijker is het verhaal van de doortastende Basina die de Frankische koning Childerik ten huwelijk zou hebben gevraagd.

Deze koning was in de late vijfde eeuw na een jarenlange ballingschap in Thüringen naar zijn rijk teruggekeerd. Daarbij werd hij achterna gereisd door Basina, een verwant van de Thüringse koning bij wie Childerik asiel had gekregen. Verbaasd vroeg hij haar waarom zij deze verre reis had ondernomen. Basina antwoordde dat ze hem een capabele en krachtige kerel vond en daarom met hem wilde trouwen. Ze voegde er doodleuk aan toe dat ze wel een betere partij zou hebben gekozen als die zich zou hebben aangediend.

Hoewel het in die dagen ongehoord was dat een vrouw het initiatief nam om de hand van een koning te vragen, zou Childerik zo verguld zijn geweest met haar complimenteuze antwoord dat hij haar toch tot zijn gemalin nam.
Een latere kroniekschrijver dikte de actieve rol van Basina nog eens aan. Ze zou in de huwelijksnacht het echtelijke samenzijn met de koning hebben afgewezen. In plaats daarvan stuurde ze haar kersverse echtgenoot buiten de poort van de koninklijke sterkte om wat hij daar aantrof aan haar te rapporteren.
Childerik deed wat hem gevraagd werd en zag voor de toegang grote wilde dieren, luipaarden, eenhoorns en leeuwen, rondlopen. Geschrokken haastte hij zich naar zijn gemalin terug om haar alles te vertellen. Ze drukte hem op het hart dat hij niet bezorgd hoefde te zijn en verzocht hem een tweede maal naar buiten te gaan. Toen zag de koning beren en wolven rondlopen en vertelde dat aan de koningin die hem nog voor een derde maal wegzond. Nu zag hij honden en kleinere dieren die elkaar verscheurden. Verwonderd stapte hij weer in de echtelijke sponde, vertelde haar alles en verwachtte dat zijn wijze echtgenote zou uitleggen wat al deze wonderen te betekenen hadden. Basina liet de koning die nacht kuis en in onthouding doorbrengen. De volgende dag zou hij alles aan de weet komen.

's Morgens zei ze tegen hem: ‘Dit duidt op de toekomst en onze nakomelingen. Onze eerste zoon zal machtig en sterk als een leeuw of een eenhoorn worden, zijn kinderen zullen roofzuchtig en brutaal zijn als beren en wolven. Hun nakomelingen, de laatsten uit ons geslacht, zullen zo laf als honden zijn. De kleine dieren die elkaar verscheurden, staan voor degenen die voor de koning geen ontzag meer hebben, maar elkaar in haat en dwaasheid zullen bestrijden. Dat is de verklaring voor wat je hebt gezien.’ Childerik verheugde zich alleen maar over de vele nakomelingen die van hem zouden afstammen.

We kunnen onze vraagtekens zetten bij de actieve rol die de kroniekschrijvers Basina toebedeelden. In de sprookjesachtige passage waarin zij aan de hand van de nachtelijke belevenissen van Childerik de toekomst van het Frankische koningshuis voorspelde, kunnen we een belerende visie van een latere kroniekschrijver zien. De reis die zij zelfstandig naar het Frankische Rijk had ondernomen en haar huwelijksaanzoek zijn al verbazingwekkend, een koning tijdens de huwelijksnacht een blauwtje laten lopen was helemaal ondenkbaar.

23 augustus 2018
De lier van Trossingen 5

De vroegste lieren zijn bekend uit Mesopotamië en dateren uit het derde millennium voor Christus. Deze instrumenten kwamen ook in Egypte, Griekenland en het Romeinse Rijk voor. Het woord lier is via het Latijnse lyra afkomstig uit het Grieks. Dit instrument had een bolle klankkast, traditioneel gemaakt van het schild van een schildpad, met twee armen waartussen een dwarsbalk, het juk. Het instrument was bespannen met zeven snaren van schapendarm. De laagst klinkende snaar was het verst van de bespeler verwijderd.

De Grieks-Romeinse geschiedschrijver Diodorus van Sicilië beschreef in de eerste eeuw voor onze jaartelling het instrument van de Keltische barden dat volgens hem op de klassieke lier leek, maar er niet helemaal identiek aan was. Toch is het onduidelijk hoe het Griekse instrument in verband staat met lieren die uit vroegmiddeleeuws Europa bekend zijn en een platte klankkast hebben. In dat opzicht lijkt de Europese lier meer op de klassieke kithara, het snaarinstrument waarmee Apollo vaak werd afgebeeld. Nog altijd geldt dit als het klassieke beeld van de lier, de kithara zoals die bijvoorbeeld op het timpaan van het classicistische Concertgebouw in Amsterdam prijkt.

De gestileerde kithara op het Amsterdamse Concertgebouw die steevast lier genoemd wordt.

Wanneer we aan de hand van schriftelijke bronnen de ontwikkeling van de Germaanse lier proberen te achterhalen, stuiten we op een veelheid aan begrippen. Dit instrument wordt in de vroegste bronnen over het algemeen als 'harp' aangeduid, een woord dat van Germaanse afkomst is. We komen de lier in het Oudhoogduits tegen als harpha of harfa, in het Angelsaksisch als hearpe, in het Oudsaksisch en het Oudnoords als harpa. We kennen het in gelatiniseerde vorm eveneens als harpa, bijvoorbeeld bij de Frankische hofdichter Venantius Fortunatus die het in de zesde eeuw naast de 'Romeinse lier' ook over de barbarus harpa (de onbeschaafde harp) had. In het Friese volksrecht komen we het gelatiniseerde begrip harpare tegen. Aangezien deze tekst is gebaseerd op mondeling overgeleverd gewoonterecht uit de zesde of zevende eeuw, is het zeer waarschijnlijk dat ook hier een Germaanse lier bedoeld is.

Al deze varianten van het woord harp mogen niet verward worden met de tegenwoordige driehoekige harp, het instrument zoals we dat tegenwoordig kennen als pedaal- of concertharp en ook als Keltische harp.

21 juli 2018
Wie wil er een cadeau?

Het is bijna zover. De Facebookpagina van Vikinglanghuis gaat binnenkort de 500ste vind-ik-leuk begroeten. En dat vind ik dan weer leuk, want daarmee bereiken mijn blogs steeds meer mensen. Zo'n rond getal voelt een beetje of ik jarig ben. Wie jarig is trakteert en dat doe ik dan ook. Degene die ik kan begroeten als de 500ste pagina-vind-ik-leuk op Facebook krijgt van mij een boek. Dat mag worden uitgekozen uit de afgebeelde exemplaren hiernaast in de rechter marge. Er zit wel één maar aan: je moet dat boek dan wel zelf bij mij in Driebergen komen ophalen.

12 juli 2018
De lier van Trossingen 4

De lier wordt nog wel eens verward met de harp, te meer omdat de Germaanse lier in vroegmiddeleeuwse bronnen soms harp genoemd wordt. Zo komen we dit instrument in Oudengelse teksten tegen als hearpe en in Scandinavische bronnen als harpa.
Toch is een harp, zoals we die tegenwoordig kennen als pedaal- of concertharp en ook als Keltische harp, een ander instrument. Harpen zijn al bekend uit Sumerische en Egyptische bronnen, maar de vroegst bekende afbeelding uit Noordwest-Europa is te vinden op een ivoren boekbeslag op het Psalter van Dagulf, een verlucht handschrift dat in opdracht van Karel de Grote in de late achtste eeuw werd vervaardigd.

Het lierjuk uit Ribe. Beeld uit een filmopname van Northern Emporium van de opgraving.

De snaren zijn bij de harp tussen de klankkast en een arm gespannen. Deze enkele arm die bij dit instrument hals heet, wordt tegenwoordig door een zuil ondersteund. De langwerpige klankkast vormt met de hals en de zuil een karakteristieke driehoek, waardoor de snaren allemaal verschillend van lengte zijn. Daarmee wijkt de driehoekige harp wezenlijk af van de symmetrische lier die voorzien is van een langwerpige klankkast met twee armen die aan het einde door middel van een juk met elkaar verbonden zijn. De snaren zijn tussen de klankkast en dit juk gespannen.

En juist zo'n juk, het meest karakteristieke onderdeel van een lier, werd vorige week, compleet met stemknoppen, ontdekt in een cultuurlaag van de Deense handelsnederzetting Ribe. Dat is bijzonder, heel bijzonder, want er waren maar twee van dergelijke losse jukken bekend: uit Habenhausen (Bremen) en Hedeby (Sleeswijk). Er zijn nog wel enkele andere jukken uit Engeland en Duitsland bekend, maar die werden samen met (delen van) het instrument gevonden. De drie losse jukken zijn allemaal in een nederzettingscontext gevonden, terwijl de meer complete lieren zonder uitzondering grafvondsten zijn. We kunnen slechts speculeren over de betekenis van dit verschil. Als puzzelstuk is de vondst uit Ribe in ieder geval een welkome aanvulling.

19 juni 2018
Redbad

Gisteren had ik de eer om op uitnodiging van Coen van Zwol, filmredacteur van NRC, de persvoorstelling van het nieuwe filmspektakel Redbad bij te wonen. Deze film van regisseur Roel Reiné gaat 28 juni in roulatie.
Ik ging met gemengde gevoelens, want ik ben niet zo'n liefhebber van de toegepaste mix van Hollywoodgeweld en -romantiek, kortom van films die door de Amerikaanse filmindustrie geïnspireerd zijn. De bedoeling was dat ik de film over de Friese koning Radbod op zijn historische gehalte zou beoordelen en dat heb ik gedaan. Lees daarover binnenkort in NRC.

De hoofdrolspelers op de filmposter van de film Redbad, waarin de vrouwen - in broek (!) - dapper meevechten.

De hele rolprent staat stijf van de vele anachronismen en historische missers, maar daar heb ik eigenlijk niet zo'n probleem mee. De film biedt immers spektakel voor een breed bioscooppubliek dat wel vermaakt, maar over het algemeen niet historisch onderricht wil worden. Erger is dat er werkelijk geen touw aan het verhaal is vast te knopen. De hele film is één lange vrijheidsstrijd van Friezen, al of niet bijgestaan door een soort Vikingen avant la lettre, tegen immer boosaardige Franken.
Een cinematografische brij van koppen afslaande woestelingen, dan eens Nederlands, dan weer Engels pratend, trekt aan de argeloze bioscoopbezoeker voorbij. Een eindeloos gevecht, en dat twee en een half uur lang!

In het kielzog van de Franken treffen we een agressieve Willibrord die met een Vikingbijl uit de late tiende eeuw een Wodaneik te lijf gaat en mensen met een middeleeuwse versie van waterboarding eigenhandig in het doopbassin tot het christendom dwingt.
De Friezen worden voorgesteld als een soort mislukte indianen die hun tijd doorbrengen met het offeren van meisjes aan de goden. Hun hoofdstad Dorestad is gevuld met krijgshaftige Friezen alsof het een kazerne is. Geen handelaar te bekennen.
Het is een spektakelfilm, niet meer en niet minder. Misschien verklaart dat waarom ik de film Redbad zo slaapverwekkend vind.

16 juni 2018
De lier van Trossingen 3

In de vroege middeleeuwen hadden muziekinstrumenten een bijzondere betekenis met een eigen sociale functie, symboliek en terminologie. En dat gold zeker voor de lier die bij de Germanen het belangrijkste begeleidende snaarinstrument was. Als er liederen werden gezongen, dan kwam de lier in beeld, hét begeleidingsinstrument voor gezangen.

Snaarinstrumenten worden in vele culturen geassocieerd met aristocratische muziek. Ook in het Germaanse gebied tekent zich bij de elite een muzikale traditie af, waarbij het lierspel een belangrijke rol speelde. Daarom is het geen toeval dat de dichter van Beowulf bij zijn beschrijving van de vreugde in de hal geen ander instrument dan de lier noemde.

Barnstenen kam uit het havengebied van Dorestad. Uit de volledig vlakke onderzijde blijkt dat dit een onvoltooid werkstuk is. Mogelijk heeft een breuklijn die onderin de kam zichtbaar is, de barnsteenbewerker doen besluiten om dit exemplaar niet af te maken.

De koning uit het scheepsgraf van Sutton Hoo moet ook zanger geweest zijn of op zijn minst een beschermer van de zangkunst. De lier was een koninklijk instrument, het attribuut van koning Hrothgar in Beowulf én van de bijbelse koning David. De hoge status van het instrument wordt bevestigd door vroegmiddeleeuwse afbeeldingen waarop een lierspelende David is weergegeven.

Lieren in graven uit de zesde en de zevende eeuw kunnen vanwege hun rijke bijgaven vrijwel altijd met een adellijke bovenlaag in verband worden gebracht, in het bijzonder met gewapende krijgsheren. Soms was de lier tegen de dode aan gelegd, waardoor de suggestie wordt gewekt dat de overledene ooit zelf de lier ter hand heeft genomen. In andere graven lag de lier niet direct tegen het lichaam aan. Deze positie doet vermoeden dat de zeer hooggeplaatste doden, meestal aangeduid als koningen, niet zelf het instrument hebben bespeeld, maar dit aan muzikanten in hun dienst overlieten. De lier lijkt in deze graven te midden van een grote hoeveelheid grafgiften eerder als een statussymbool te hebben gegolden.

In de loop van de achtste eeuw verdween de gewoonte om grafgiften met de doden mee te geven. Vanaf dat moment kennen we alleen nog maar losse vondsten van vooral kammen van lieren die in een nederzettingscontext zijn aangetroffen en in het bijzonder met ambachtelijke centra in verband kunnen worden gebracht. Deze vondsten zijn niet bekend uit de vroegste periode, toen er niet of nauwelijks nederzettingen met dergelijke handelscentra waren.
In het bijzonder barnstenen kammen zijn alleen op plaatsen aangetroffen waar barnsteenbewerking voorkwam, afgezien van een enkele grafvondst uit de achtste of negende eeuw in het grafveld van Broa op het Zweedse eiland Gotland. De halffabricaten van dergelijke kammen uit Dorestad en Haithabu (Hedeby) ondersteunen de veronderstelling dat lieren, of onderdelen daarvan, in handelscentra gemaakt werden. Blijkbaar moeten we de nederzettingscontext in het licht van de ambachtelijke productie van deze instrumenten zien, want lieren maakten geen deel uit van het dagelijks leven van de bevolking.

6 juni 2018
De Slag bij Vlaardingen

Terwijl vandaag wordt herdacht dat de westerse geallieerden 74 jaar geleden begonnen aan de operatie Overlord, de invasie op de stranden van Normandië, ben ik vooral bezig met de Slag bij Vlaardingen, die dit jaar precies 1000 jaar geleden werd gestreden.

Behalve dat ik betrokken was bij de tentoonstelling Boer en Burcht in Museum Vlaardingen, waar enkele van mijn scheepsmodellen en verschillende objecten uit Museum Dorestad worden tentoongesteld, heb ik ook een bijdrage geleverd aan het boek De Slag bij Vlaardingen 1018 onder redactie van Kees Nieuwenhuijsen. Mijn artikel daarin gaat over handel en scheepvaart rond het jaar 1000 in Vlaardingen. Juist de belemmering van dat handelsverkeer was aanleiding van het gewapende treffen.

Graaf Dirk III had bij Vlaardingen een tol ingesteld. Dat was tegen het zere been van schippers in Tiel die zich gingen beklagen bij de Duitse keizer. Die stuurde een legertje ijzervreters naar Vlaardingen om de lastige graaf een lesje te leren. Voor dat doel vervoerden de Tielse schippers de tot de tanden gewapende mannen maar al te graag naar de plek des onheils. Maar het liep allemaal anders dan ze zich voorgesteld hadden. De strafexpeditie draaide uit op een fiasco. De mannen van de keizer werden in de pan gehakt. De geschrokken schippers lichtten hun ankers en maakten dat zij wegkwamen. Het eind van het liedje was dat de graaf heer en meester in het kustgebied bleef en Vlaardingen nog lang zijn positie kon handhaven als belangrijkste handelshaven in de wijde omgeving.

Komende zaterdag en zondag wordt die slag in de Broekpolder (in het noordwesten van Vlaardingen) nog eens dunnetjes overgedaan door vrijetijdsvechtersbazen in middeleeuws kostuum. Kom dat spektakel bekijken. Het is gratis!

16 mei 2018
De lier van Trossingen 2

In 1857 begon Matthias Hohner in Trossingen met de fabricage van mondharmonica's die al snel over de hele wereld werden verkocht. In de jaren negentig van de vorige eeuw werd de productie verplaatst naar een industrieterrein ten zuiden van het stadje. De gebouwen op de oude locatie in het centrum werden afgebroken om plaats te maken voor nieuwbouw. Daarbij werd in de winter van 2001/2002 in een Merovingisch graf een vrijwel geheel intacte lier gevonden. Zou de oude Matthias het hebben aangevoeld toen hij deze plek uitkoos?

Reconstructie van de ingesneden decoratie op het bovenblad van de lier.

Door de ondoordringbare kleilaag in de plaatselijke bodem waren organische resten, zoals hout, textiel en leer, uitstekend geconserveerd. De houten grafkamer waarin de lier lag, werd vanwege de slechte winterse weersomstandigheden voor een groot deel als één blok gelicht om in zijn geheel naar de archeologische dienst te worden overgebracht. Uit jaarringonderzoek van planken uit de grafkamer kon worden afgeleid dat de overledene in het jaar 580 ter aarde besteld werd.

De grafinhoud was onmiskenbaar van een belangrijk man die ongeveer 40 jaar oud is geworden. Hij was begraven in kostbare kleding, gemaakt van stoffen uit het Middellandse-Zeegebied. Vermoedelijk was hij een krijgsheer die met zijn wapenrusting en zijn lier ter aarde was besteld. Het instrument werd in de linker arm van de dode gevonden, een positie die we ook uit vroegmiddeleeuwse afbeeldingen van lierspelers kennen.

De vondsten uit het graf worden sinds 2007, na acht jaar onderzoek, restauratie en conservering, in het Archäologischen Landesmuseum Baden-Württemberg in Konstanz tentoongesteld. Middelpunt van de expositie is de lier die uit één stuk esdoornhout is gemaakt en een lengte van 81 centimeter heeft. Ook het opgelijmde bovenblad is in deze houtsoort uitgevoerd. Uit slijtage en beschadigingen blijkt dat het instrument werkelijk is bespeeld en niet alleen maar als statussymbool aan de overledene is meegegeven.
Bijzonder is de plaats van de acht klankgaten die aan weerszijden van de kam midden in het bovenblad zijn geboord. Uit de zes stempennen die in het juk zijn gestoken, blijkt dat het instrument zes snaren heeft gehad.

Een groot deel van de lier is zowel aan de voor- als aan de achterzijde voorzien van een ingesneden decoratie. Het hoofdmotief van het bovenblad wordt gevormd door twee groepen van zes krijgers die tegenover elkaar staan met daartussen een rechtop geplaatste lans die door de voorste krijgers wordt vastgehouden en waaraan banieren hangen. De beide armen en de achterzijde van het instrument zijn versierd met tien velden met gevlochten banden van slangachtige dieren en dierenkoppen in Germaanse stijl. De insnijdingen zijn gevuld met houtskool om te contrasteren met de - eens - lichte achtergrond van het esdoornhout.

Het tafereel met de twaalf krijgers past naadloos in de maatschappelijke verhoudingen van de krijgselite in de vroege middeleeuwen. Maar daarover blog ik een andere keer.

29 april 2018
De lier van Trossingen 1

In 2001 en 2002 werden in een vroegmiddeleeuws grafveld in het Zuid-Duitse Trossingen twaalf graven ontdekt en onderzocht. In het grootste en meteen ook het rijkste graf werd een grafkamer aangetroffen met een bed, afgedekt met een rijk bewerkt deksel. Naast dat bed waren meubels en andere zaken geplaatst. De grafinhoud was onmiskenbaar van een belangrijke man die in het jaar 580 met kostbare kleding en wapenrusting begraven was. In zijn linkerarm lag een zessnarig tokkelinstrument, een lier.

De originele lier in het Archäologischen Landesmuseum Baden-Württemberg in Konstanz.

Het is deze lier die onderwerp is van een project dat ik samen met luthier (bouwer van snaarinstrumenten) Jan van Cappelle ben gestart. Dit project zijn wij op verschillende manieren aan het uitwerken. Er wordt een natuurgetrouwe replica van het instrument gebouwd die door enkele lierspelers zal worden uitgeprobeerd. Hun bevindingen worden, samen met het resultaat van geluidsmetingen aan het instrument, in een boek gepubliceerd. Dat boek gaat niet alleen over de geschiedenis, de bouw, de uitvoeringspraktijk en andere muziektechnische aspecten van de lier, maar ook over de maatschappelijke en culturele context.

De lier was in de vroege middeleeuwen het belangrijkste instrument van de Germaanse aristocratie. Hierop werden de verzen begeleid die in de feesthal ten gehore werden gebracht tijdens bijeenkomsten van krijgsheren en hun gevolg. De lier stond in het middelpunt van een heroïsche wereld die de migratieperiode kenmerkt. Daarmee is dit instrument een symbool bij uitstek van zijn tijd en zo is meteen duidelijk dat de lier voor dit project is gekozen.

Er zijn in het hele Germaanse gebied resten van vroegmiddeleeuwse lieren of onderdelen opgegraven. Wij hebben speciaal voor de vondst uit Trossingen gekozen, omdat dit instrument de best bewaarde lier is die tot nu toe ontdekt is. Het instrument is vrijwel compleet en bovendien tamelijk recent opgegraven, waarbij gebruik werd gemaakt van de nieuwste geavanceerde technieken die de archeoloog ter beschikking staan. Als kers op de taart is de lier van Trossingen bovendien aan alle kanten voorzien van ingekerfde versieringen. De belangrijkste daarvan beeldt een twaalftal gewapende krijgers uit die een eed aan een banier lijken af te leggen. Het is een tafereel dat naadloos aansluit bij de martiale samenleving waaruit de lier voortkomt.

De voorbereidingen voor het boek en de bouw van het instrument zijn in volle gang. Daarom zal ik de komende tijd met enige regelmaat over allerlei aspecten ervan berichten. Hou mijn blogs dus in de gaten.

26 maart 2018
Heeft Pasen een heidense achtergrond?

Pasen is voor de christenen het feest waarop Jezus uit de dood is opgestaan en daarmee het belangrijkste moment van het jaar. De oorsprong van Pasen gaat terug op het Joodse Pesach, de herdenking van de bevrijding van het Joodse volk en de uittocht uit Egypte. Pesach viel in de maand nisan van het Joodse jaar, ongeveer de tweede helft van maart en de eerste helft van april volgens onze tijdrekening. De liturgie in de christelijke kerk begint met het feest van het licht, de paaswake, en de eucharistie.

Ook het heidense lentefeest is een feest van het licht. Tijdens het lentefeest wordt het einde van de winter en het ontwaken van de natuur gevierd. Dit feest wordt in verband gebracht met de godin van de aarde en de vruchtbaarheid. Volgens de Angelsaksische monnik Beda hadden de heidense Angelsaksen in april feesten ter ere van de godin Eostre. Deze feesten waren door de kerk vervangen door het paasfeest. Het Engelse Easter en het Duitse Ostern is ervan afgeleid.
Taalkundigen hebben de naam van de godin Eostre (ook wel Ostara genoemd) herleid tot de Proto-Indo-Europese godin Hausos die we bij de Grieken als de godin van de dageraad Eos en bij de Romeinen als Aurora tegenkomen.
Deze godin duikt op in verschillende vroegmiddeleeuwse persoonsnamen, zoals Austrechild en Austrovald, en plaatsnamen, zoals Eostrefeld (Austerfield, Yorkshire) en Eastrgena (Eastry, Kent). Mogelijk wordt dezelfde godin genoemd op inscripties op votiefstenen uit de tweede en derde eeuw, gevonden bij Bedburg (Nordrhein-Westfalen) die matronae Austriahenae vermelden. Het zou bij deze godin echter ook kunnen gaan om een afleiding van een plaatsnaam. Karel de Grote verordende dat de Romeinse namen van de maanden vervangen moesten worden door Germaanse equivalenten, waarbij april voortaan ostarmanoth genoemd moest worden.
De godin van de dageraad wordt met allerlei Germaanse lenterituelen, zoals het ontsteken van vuren en het kleuren en uitdelen van eieren, in verband gebracht, maar veel informatie bieden Indo-Europeaanse mythen niet.

De dageraad sluit mooi aan bij de verrijzenis van Jezus en daarmee lijkt de cirkel rond. Maar klopt de bewering van Beda over de godin Eostre wel? De meningen zijn verdeeld. Het zou goed kunnen dat de kerk zich door het volkse feest van het licht heeft laten inspireren, maar zeker weten we het niet. Wel is duidelijk dat de kerkelijke liturgie van het paasfeest en de volkse gebruiken rond het lentefeest vermengd zijn geraakt.

17 maart 2018
Een Vikingschip in Wijk bij Duurstede

Wijk bij Duurstede heeft als opvolger van Dorestad op scheepsbouwgebied een naam op te houden. Dankzij het initiatief van Wijkenaar en regelneef in hart en nieren Coos van den Hoek gaat het er dan toch echt van komen. Dit voorjaar gaat de bouw van start van een heus Vikingschip. Nou ja, niet een Vikingschip in strikte zin, maar een vrachtschip waarmee Scandinavische kooplieden met hun negotie naar Dorestad voeren. Dat waren vreedzame schippers en niet de plunderaars die we tegenwoordig Vikingen noemen.

Er wordt een reconstructie op ware grootte gemaakt van een betrekkelijk klein vrachtschip dat ook wel bekend staat als een byrding. Dit type werd voornamelijk op binnenwateren en voor de kustvaart ingezet. Het is verwant aan de grotere knarr die meer geschikt was op volle zee te varen en tochten op de Atlantische Oceaan kon maken.

Model voor de reconstructie staat het goed bewaarde scheepswrak Skuldelev 3 dat op de bodem van de Roskildefjord in Denemarken is gevonden. Dit zeer elegant ogende schip heeft een lengte van ongeveer 14 meter en een grootste breedte van 3,3 meter. Met een diepgang van 75 centimeter in geladen toestand (laadcapaciteit zo'n 5 ton) was dit schip zeer geschikt om door ondiepe getijdenwateren te koersen, bijvoorbeeld van Denemarken naar onze streken. Het heeft in de loop van de tijd al meerdere scheepsbouwers geïnspireerd om een reconstructie te maken, de eerste in het scheepsmuseum in Roskilde, waar ook het wrak tentoongesteld wordt.

Het bouwteam in Wijk bij Duurstede bestaat uit een groep door de wol geverfde vrijwilligers die allemaal bedreven zijn in houtbewerking. De meesten hebben al ervaring opgedaan met een klassiek binnenvaartschip dat eerder in Wijk bij Duurstede werd gebouwd. Ondergetekende gaat niet mee timmeren, maar het ontwerp uitwerken, de bouw begeleiden en een studiemodel, schaal 1:20, bouwen.
De reconstructie wordt gebouwd in een leegstaande sporthal van 700 m2, belangeloos beschikbaar gesteld door de gemeente. Die hal heet al sinds jaar en dag - geloof het of niet - de Vikinghal. Op de gevel prijkt een kleurrijk Vikingschip. Ons bedje is gespreid!

Bij het ontwerp wordt gestreefd naar een historisch verantwoorde reconstructie, maar praktische zaken worden niet uit het oog verloren. Want eenmaal afgebouwd krijgt het schip een vaste ligplaats in de stadshaven van Wijk bij Duurstede. Recreanten kunnen dan een tocht maken op de Lek. De exploitatie komt in handen van de havenmeester en Museum Dorestad. Maar dat is allemaal toekomstmuziek. Eerst bouwen.

27 februari 2018
Smeerlapperijen in februari

Als ik ergens een hekel aan heb dan is het aan de uitdrukking ‘de duistere middeleeuwen’. De middeleeuwen waren helemaal niet duister. Ja ‘s nachts was het donker, maar overdag ging het er kleurrijk en vrolijk aan toe. Niks geen zielige mensen die in de modder ploeterden om hun karige maal bijeen te schrapen in een somber landschap waar eeuwig mistflarden hingen. Laten we dit stereotype beeld dat velen, gevoed door films uit Hollywood, op het netvlies hebben staan, gauw vergeten.
Natuurlijk waren er vroeger ook zorgen. De voedselvoorziening was niet altijd en overal gegarandeerd. Ziekte en gebrek lagen op de loer. Iedereen moest de handen uit de mouwen steken. Voor lanterfanten was geen ruimte. Toch was er tijd voor ontspanning. Dat weten we omdat zwaarmoedige monniken steen en been klaagden over het lichtzinnige volk dat zich overgaf aan plat vermaak. Vooral in de weken na de winterzonnewende kon het er vrolijk aan toegaan. Kniezende geestelijken stelden halverwege de achtste eeuw vast dat het volk dag en nacht zingend en juichend rondtrok en feestmalen aanrichtte.

Volksfeesten werden onzedelijk genoemd. Februari, sprokkelmaand, is via sporkel een verbastering van het Latijnse spurkel dat schunnig of ontuchtig betekent. Het was vanouds de maand waarin volksfeesten gevierd werden. Vandaar de titel boven dit stukje 'Smeerlapperijen in februari', een frase uit een kerkelijke lijst met verfoeibare heidense gebruiken uit de achtste eeuw.

Door er een christelijk tintje aan te geven werden de volkse eet- en drinkfeesten en de gemaskerde optochten door de kerk gekaapt. Zo ontstond carnaval, het feestfestijn voor de christelijke vastentijd, waarbij de maatschappelijke verhoudingen - even - mochten worden omgedraaid. Knechten werden meesters en meesters werden knechten. Daarna moest de sociale orde weer gauw worden hersteld. Dat dan weer wel.

17 januari 2018
Vrouw van formaat: Aethelfled van Mercia

De middeleeuwen staan bepaald niet bekend als een periode met invloedrijke vrouwen. Toch waren zij er wel degelijk. Aan het begin van de tiende eeuw regeerde Aethelfled over het westelijke deel van het koninkrijk Mercia. Daarmee was ze uniek, want in de Angelsaksische wereld mochten vrouwen, net als op het Europese vasteland, geen politiek ambt bekleden.
In bronnen uit Ierland en Wales wordt Aethelfled als een ‘fameuze Saksische koningin’ beschreven. William van Malmesbury noemde haar de vreugd voor het volk, de schrik voor de vijand en een grote geest. Maar in de belangrijkste bron die we van de vroege Engelse geschiedenis hebben, de Angelsaksische Kroniek, wordt Aethelfled bijna geheel verzwegen. Daardoor is deze vrouw van formaat relatief onbekend gebleven.

Ze verkeerde in een vreemde spagaat tussen haar familie in Wessex en separatisten in Mercia. Hoewel ze naar de laatstgenoemde partij neigde, moest ze toch schipperen om te voorkomen dat haar rijk volledig door Wessex zou worden ingelijfd.
Aethelfled, geboren rond 870, was de oudste dochter van koning Alfred de Grote van Wessex. Haar moeder was ook afkomstig uit Mercia. Alfred werd oppermachtig in het niet door de Denen beheerste deel van Engeland en liet zich voortaan koning van de Angelsaksen noemen. Toch lijfde hij het hem toegevallen deel van Mercia niet in om de machtige lokale adel niet voor het hoofd te stoten. In plaats daarvan huwelijkte hij zijn dochter Aethelfled uit aan de veel oudere Aethelred, de ealdorman van Mercia die de opperheerschappij van Alfred erkende.
Als gehuwde vrouw begon Aethelfled zich in te laten met bestuursaangelegenheden. Haar echtgenoot stierf in 911, maar door zijn steeds verder afnemende gezondheid heeft Aethelfled waarschijnlijk al kort na de eeuwwisseling het bestuur van haar man waargenomen. Zij volgde hem op als vrouwe van Mercia. Daarmee oefende ze formeel het landsbestuur over Mercia uit. Samen met haar broer zette ze de bouw voort van burhs (forten) waarmee haar vader koning Alfred begonnen was. Ze plande en leidde ook daadwerkelijk zelf militaire expedities. Onder haar bewind bloeide Gloucester op in een gebied van relatieve stabiliteit in een Engeland dat leed onder de voortdurende oorlogen tegen de Denen. Haar machtsgebied werd een eiland van geleerdheid en religieuze ontplooiing. Ze liet steden versterken en veroverde in 917 Derby op de Denen, één van de vijf belangrijkste steden in het door hen bezette gedeelte van Mercia. Een jaar later volgde Leicester in hetzelfde gebied. Korte tijd later wilden de Denen uit York zich aan haar onderwerpen, maar zij stierf plotseling voordat ze daadwerkelijk vrede met hen konden sluiten. Ze werd begraven in de door haarzelf gestichte priorij in Gloucester, waar ook haar echtgenoot begraven was.

In zijn Historia Anglorum schreef Hendrik van Huntingdon in de twaalfde eeuw een huldebetuiging aan Aethelfled: 'Heldhaftige Aethelfled, roemrijke legerleider. Moedig als een man, hoewel vrouw van naam. Ook al had ze de titel van koningin, ze had de daden van een koning.'
Seksistischer had hij de vrouw niet kunnen typeren die zelfstandig als een competente legerleider een belangrijke rol bij de herovering van de Danelaw speelde en de onafhankelijkheid van Mercia tot aan haar dood heeft kunnen bewaren.

31 december 2017
Vuurwerk, een traditie?

Kabaal tijdens uiteenlopende festiviteiten is van alle tijden. In de vroege middeleeuwen probeerde het volk met schreeuwen of ander lawaai boze geesten te verjagen. Ook werden die wel met toverspreuken en brandende speren of andere projectielen bestookt.
Dat gebeurde speciaal tijdens maansverduisteringen, omdat met geloofde dat geesten dan bezit namen van de maan, onze trouwe begeleider. Men riep dan ‘vince luna’ (maan overwin). Het kon zelfs helemaal misgaan. Mensen konden lunatiek (maanziek) worden, van het verstand beroofd, als ze tijdens een maansverduistering iets ondernamen.

Het bestrijden van boze geesten met herrie tijdens een maansverduistering is een gebruik dat door vroegmiddeleeuwse auteurs als Cesarius van Arles en Hrabanus Maurus is beschreven. Minder duidelijk zijn de bronnen over het verjagen van geesten tijdens de jaarwisseling. Eerder lezen we dat de geesten van overledenen, die tijdens overgangsperioden de barrière tussen de bovennatuurlijke en de alledaagse wereld betrekkelijk eenvoudig konden passeren, gunstig moesten worden gestemd. Dat gebeurde bijvoorbeeld door voedsel te offeren of een plaats voor hen aan een gedekte tafel in te ruimen.
Pas in latere getuigenissen vinden we over vuren die werden gestookt en kabaal dat werd gemaakt om onheilbrengende geesten te verjagen. Nadat in de late middeleeuwen buskruit in onze streken bekend werd, kon ook dit knallende goedje worden ingezet om kabaal te produceren.

Hoewel het niet ondenkbaar is dat vanouds boze geesten tijdens de jaarwisseling met lawaai werden verjaagd, is er maar weinig zekerheid dat deze traditie waarop vuurwerkstokers zich tegenwoordig beroepen zo oud is als doorgaans wordt aangenomen.

Een goede jaarwisseling en een mooi 2018.

15 december 2017 - Gastblog Thomas Kamphuis:
Hoornblazen – niet alleen geliefd bij de Vikingen

Zodra het eerste Advent aangevangen heeft, hoor je in Overijssel (en de Achterhoek) het weemoedige geluid van de midwinterhoorn. Het op een hoorn blazen is van alle tijden. Maar waar komt het mirreweenterhoornbloazn vandaan?

Ik verdiepte mij in het standaardwerk over midwinterhoornblazen van Everhard Jans, en verbaasde mij hoe het midwinterhoornblazen in een niet heidense maar christelijke traditie geplaatst wordt. Immers: ‘de oudste vermelding van het blaasinstrument blijkt uit 1485 te zijn’. De auteur van het boek is jarenlang diaken van de Nederlands-hervormde kerk te Almelo geweest en is wel heel zendingsgericht in het adresseren van de midwinterhoorn als zijnde niet heidens. ‘Rotstekeningen met lureblazers verdwijnen dan definitief in de ondoordringbare nevel van de fantasie. Gelouterd kan het onderzoek nu voortgaan…’.

Tja, met zo’n vooringenomen blik heb je altijd gelijk. Herders hadden altijd hoorns bij zich, maar niet van de maat die we kennen van de midwinterhoorn, die varieert van een kleine meter tot exemplaren van wel anderhalve meter. Hoe moderner de hoorn, hoe langer lijkt het wel. Een verborgen vorm van penisnijd ten opzichte van de andere ‘bloazer’? Het lijkt er wel op, en vroeger was men daar blijkbaar toch minder mee bezig.
Paus Gregorius I (540-605) adviseerde Augustinus van Canterbury al onschuldige volksgebruiken aan te moedigen, als in christelijke zin konden worden uitgelegd. We hebben het vaker gezien. Feit blijft dat het blazen al een veel ouder bestaansrecht en traditie betreft dan een vermelding uit 1485. Bronnen moeten het maar net vermelden en in de vroege middeleeuwen en daarvoor ontbraken deze niet, maar waren een stel blazers in het verre oosten van het land, ver weg van de kerkelijke wereld, mogelijk niet in beeld.

De auteur stelt wel dat de midwinterhoorn voortgekomen is uit de signaalhoorn. Bij deze signaalhoorn wordt vervolgens door hem wel degelijk een heidense, voorchristelijk gebruik toegekend. Op het Poolse platteland kent men een houten blaasinstrument dat veel overeenkomsten vertoont met de midwinterhoorn, de ligawka. Tussen 1800 en 1950 (zo recent dus nog op deze wijze) werd deze gebruikt om wilde dieren (wolven) af te schrikken, als communicatiemiddel, vooral bij nevel, tussen houtvlotters en om het binnenhalen van de oogst te begeleiden. Misschien ook om onheil of boze geesten af te weren, of zo maar, als uiting van vreugde.
Overigens was men tegen het einde van de 18e eeuw wel weer klaar met het geblaas bij de Kerstviering, getuige een aantekening uit 1791 van een Kerstviering in het Emslande Haselunne. Het “Unleidentliches Geschrey und Getose” werkte de kerkgangers op de zenuwen. Een pastoor liet op bevel van een bisschop zelfs de hoorns afnemen. Blijkbaar kun je ook aan je eigen succes gaan ergeren, en wordt het uiteindelijk weer ‘heidens kabaal’.
Al met al is het dus nog niet zo eenduidig gesteld dat tegenwoordig de Kersttijd luister bijzettende midwinterhoorn die exclusieve betekenis heeft. De oale roop staat dus voor een veel diverser scala van communicatie.

Begin van de pagina